‘In het licht van de heilsgeschiedenis kunnen onvolmaakte ethische beslissingen een plek krijgen’
Stef Groenewoud is sinds oktober 2022 hoogleraar Ethiek van de Zorg aan de Lindeboom Leerstoel van de Theologische Universiteit Utrecht. Hij vertelt over zijn achtergrond, de focus van zijn leerstoel en de Leergang Ethiek van de Zorg.
Stef, zou je kort iets kunnen vertellen over jouw achtergrond en wat je inspireert in dit vakgebied?
Ik ben opgeleid als gezondheidswetenschapper en daarbinnen gepromoveerd. Later heb ik ook een master Toegepaste ethiek gedaan. Al sinds de jaren 2000 ben ik geïnteresseerd in wat goede zorg is. De rechtsfilosofie bood mij een mooie ingang om na te denken over de waarden die ten grondslag liggen aan onze samenleving, en hoe die de gezondheidszorg beïnvloeden. Mijn focus op de ethiek van de gezondheidszorg is sindsdien steeds sterker geworden. Sinds 2010 ben ik professioneel met dit thema bezig. Ik ben altijd op zoek geweest naar manieren om vanuit een christelijk perspectief bij te dragen aan goede zorg, omdat dat binnen dit vakgebied relatief schaars is.
Je noemt je leerstoel ‘Ethiek van de Zorg’ en niet ‘Zorgethiek’ of ‘medische ethiek’. Wat is het verschil?
Medische ethiek richt zich voornamelijk op geneeskundig handelen. Verzorgend en verpleegkundig handelen, en de zorg op het snijvlak met het sociale domein, valt daar vaak buiten. Dat is jammer, want die domeinen zijn keihard nodig om onze gezondheidszorg overeind te houden. Het gaat mij erom alle dimensies van zorg te begrijpen en niet alleen de medische kant.
Zorgethiek is een afzonderlijke manier van ethiek beoefenen, zoals er ook deugdethiek is, of plichtethiek. Binnen de zorgethiek doordenkt men ethiek vanuit het perspectief van intermenselijke relaties en onderlinge afhankelijkheid. In de leerstoel Ethiek van de zorg houd ik me bezig met een christelijk levensbeschouwelijk perspectief op goede zorg. Aspecten van de zorgethiek passen daar heel mooi in, maar bijvoorbeeld ook elementen uit de deugdethiek. Mijn leerstoel verbindt deze perspectieven vanuit een christelijk levensbeschouwelijk standpunt en kijkt naar de bredere context van gezondheidszorg.
Hoe kan theologie bijdragen aan de doordenking van ethische vraagstukken in de zorg?
Theologie kan op zijn minst op vier niveaus bijdragen. Allereerst kan theologie christelijke zorgprofessionals helpen om hun persoonlijke en professionele leven met elkaar te integreren. Om geloven niet alleen op zondag vorm te geven, maar ook op maandag als je je latexhandschoenen en je uniform weer aantrekt.
Wat daarbij helpt, en dat is de tweede bijdrage van de theologie, is je te realiseren dat er meerdere zogeheten ‘kenbronnen van het goede’ zijn. Dat is voor christenen natuurlijk de Bijbel, maar daar houdt het niet op. Zo geeft de Bijbel geen concreet antwoord op de vraag of je orgaandonor moet worden. Gelukkig biedt de theologie meer handvatten voor ethiek: denk aan ‘tradities’, breed gedeelde menselijke ervaringen, empirische kennis, maar ook de filosofie.
In de derde plaats draagt theologie bij aan het begrijpen van de ‘messy’, rommelige werkelijkheid waarin je ook met je voeten in de modder staat. Elke zorgprofessional komt momenten tegen waarin suboptimale keuzes gemaakt moeten worden, rommelige compromissen die echt pijn doen. Dat kan heel naar voelen. Dan kan het helpen om die gebeurtenissen te begrijpen in het licht van de heilsgeschiedenis die we als christenen kennen, maar ook nog voor ons zien: het gegeven dat deze aarde het paradijs niet (meer) is en dat we op weg zijn naar de nieuwe aarde.
Tenslotte helpt het christelijke denken – filosofie en theologie – om de gezondheidszorg beter te begrijpen als eigen normatieve praktijk. Als zorgprofessional heb je ook te maken met juridische en economische randvoorwaarden die soms stevig van zich laten horen in de dagelijkse praktijk. Zo kan een huisarts horen van een zorgverzekeraar dat ze teveel verwijzingen doet, of teveel medicatie voorschrijft. Het kan dan helpen om de zorg te bestuderen als eigen normatieve praktijk, waar andere sferen – zoals de economie of juridische praktijk – ondersteunend aan zijn, maar nooit mogen overheersen. Het helpt je om bijvoorbeeld ook juridische en financiële aspecten in het juiste perspectief zien.
In jouw eigen onderzoek heb je de rol van naasten in de zorg onderzocht. Welke ethische onderwerpen zijn belangrijk in het nadenken over naasten?
In de gezondheidszorg is het principe van autonomie, zelfbeschikking, erg belangrijk. Maar mensen maken deel uit van een netwerk van relaties. In mijn onderzoek naar het levenseinde kom ik vaak de uitdrukking tegen: “Sterven doe je niet alleen.” In een bundel met ervaringsverhalen van naasten bij euthanasie, die we uitbrachten, lees je over mensen die reflexmatig hun geliefde alle ruimte wilden geven om hun eigen afwegingen te maken over euthanasie. Maar na het overlijden kregen zij als naaste er last van dat zij hun eigen emoties bij die beslissing nauwelijks gedeeld hadden met de overleden naaste. Er komt meer aandacht voor dat die gevoelens van de naaste er ook mogen zijn. Juridisch heeft een naaste misschien geen rol, maar moreel wel. Hoe geef je dan ruimte aan die naasten? Dat is iets waar (christelijke) ethiek bij kan helpen.
In januari 2025 gaat de Leergang Ethiek van de Zorg opnieuw van start. Wat kunnen deelnemers van die leergang verwachten?
Deze leergang speelt in op de behoefte van gelovige zorgprofessionals om hun persoonlijke en professionele leven te integreren. Dat is een rode draad door de zeven collegedagen heen. Tegelijkertijd worden deelnemers ook state of the art bijgepraat over diverse thema’s op het gebied van ethiek van de zorg. Denk aan zorg rond het levenseinde, genderdysforie, moreel beraad, keuzes in de zorg. Je wordt ondergedompeld in de ethiek van de gezondheidszorg en leert hoe je dat in je eigen werkzame leven praktisch vorm kunt geven.
Meer informatie (en aanmelden) over de leergang Ethiek van de zorg: www.weetwatjegelooft.nl/seminars/zorgethiek
